By Moos van den Broek
01.05.2008 / TM, nr. 4
Het documentaire theaterwerk van het Duitse gezelschap Rimini Protokoll heeft de afgelopen jaren internationale faam verworven. Vorige maand werd het gezelschap in Thessaloniki gelauwerd met de Europese Prijs voor New Theatrical Realities. Onlangs werkte Rimini Protokoll in Utrecht met een groep studenten aan de nieuwe voorstelling Call Cutta in a Box. Eind mei presenteert het gezelschap Breakin’ news op het Festival a/d Werf. Hoogste tijd om een blik te werpen op één van de spraakmakendste nieuwe gezelschappen van Europa.
Door Moos van den Broek
Er moet een inventieve geest waaien op de universiteit van Giessen, vijfenzestig kilometer boven Frankfurt. Steeds meer theatermakers en dramaturgen die daar studeerden manifesteren zich in het internationale circuit. René Pollesch is er een van, maar ook de makers van She She Pop, Showcase Beat Le Mot en het driekoppige team van Rimini Protokoll volgden er hun studie. Een andere bekende uit Giessen is Hans-Thies Lehmann, wiens boek Postdramatisches Theater internationale bekendheid geniet. Hij gaf er jarenlang les, net als componist/regisseur Heiner Goebbels. In 1982 richtte Andrej Wirth de universiteit op onder de naam Institut für angewandte Theaterwissenschaft. Theaterwetenschap wordt hier met de praktijk gecombineerd en dat moet de succesformule zijn van de hedendaagse theatervormen die ontspuiten uit het werk van de afgestudeerden.
Het is vast en zeker ook de sleutel van het succes van Rimini Protokoll, een gezelschap dat voortkwam uit de theaterformaties Ungunstraum en Hygiene Heute. Eind jaren negentig verwierven deze formaties bekendheid met spraakmakende performances. Het Ungunstraum-trio Marcus Stoss, Helgard Haug en Daniel Wetzel stelde in hun voorstellingen de mechanismen van theater ter discussie. Zij experimenteerden vooral met apparatuur en machines, er kwam geen acteur bij kijken. Hooguit werden de projecten begeleid door een technisch expert die zich concentreerde op de bediening van de apparatuur. In dezelfde periode werkten Stefan Kaegi en Bernd Ernst onder de naam Hygiene Heute aan een reeks onderzoeken over de macht van de zwarte doos als representatiemachine. Ook zij experimenteerden met de praktijk van de performance, zij het op heel andere wijze. In de ene constellatie wikkelde Kaegi bloedworst om zijn hoofd, in een andere hing hij met een schrijfmachine boven zijn publiek. Kaegi beschouwde zichzelf vooral als schrijver, maar doorzag dat zijn lezingen meer succes hadden dan zijn literatuur en raakte langzaamaan in de ban van optreden. Hij werd gegrepen door de performativiteit van het hoorspel en vanaf 1998 zond de radio verschillende van zijn performances uit.
In 2000 bundelden Hygiene Heute en Ungunstraum hun krachten en ontstond het collectief Rimini Protokoll. In de beginperiode werkte Bernd Ernst nog mee, maar de kern van het gezelschap bestaat nu al jarenlang uit Stefan Gaegi, Helgard Haug en Daniel Wetzel, met laatstgenoemde als de absolute techneut.
Bijzaken
Rimini Protokoll maakt allesbehalve traditioneel theater en anders dan bij experimentele gangmakers en voorgangers als The Living Theatre, The Wooster Group en Forced Entertainment gaat het bij deze makers niet om het voeren van een regie. Het theater van Rimini Protokoll draait niet om één persoon. De leden van het team zijn gelijkwaardig, ondanks de onderscheidende interesse of vakkennis is er geen duidelijke rolverdeling. Naarmate de samenwerking langer duurt, blijken de verscheidene invalshoeken en de collectieve benadering de grote kracht achter de totstandkoming van de Rimini-projecten. Ze bevorderen vooral de fantasie, het idee en de vorm. Plannen en scripts zijn onderwerp van discussie, meningsverschillen en onzekerheden worden breed uitgemeten, maar naar buiten toe spreekt Rimini Protokoll met één stem.
Terwijl onze werkelijkheid steeds theatraler wordt – denk aan de eindeloze talkshows of docudrama’s op televisie of programma’s als Big Brother en De Gouden Kooi waarin de werkelijkheid letterlijk wordt geënsceneerd – zoeken hedendaagse kunstenaars mogelijkheden om de werkelijkheid te articuleren. Men speurt naar nieuwe vormen van theatraliteit, die de werkelijkheid misleidend afbeeldt maar er wel degelijk een relatie mee aangaat. Zelden gebeurt dat zo concreet en spontaan als bij Rimini Protokoll. Heel wezenlijk daarvoor is de omgang met amateurs en de manier waarop verhalen van deze ‘non-acteurs’ worden geregisseerd. ‘Experts van alledag’ worden ze ook wel genoemd, de performers die Rimini Protokoll kiest. Ze nemen hun eigen geschiedenis, beroep en verhalen mee en vormen de basis van de voorstelling. Overigens worden ze met veel zorg geselecteerd en ook keurig betaald. Daniel Wetzel: ‘Het is niet belangrijk of iemand de waarheid spreekt, we kijken eerder naar de manier waarop iemand zich uit of welke rol hij aanneemt.’ Helgard Haug: ‘Ons onderzoek gaat ook om de atmosfeer. Wij zien plotseling de poster achter het bureau van een expert. Niet zelden worden de bijzaken belangrijk.’
Deze bijzaken, die via de experts worden gesignaleerd, vormen een belangrijke bron van een voorstelling. Vaak worden ze omgezet in concreet materiaal, rekwisieten die het documentaire karakter van het werk ondersteunen. Zo bracht één van de experts in de repetities van de voorstelling Karl Marx: Das Kapital, Erster Band een anderhalve meter lang boekwerk mee – een zeldzame uitgave van Das Kapital – dat vervolgens in een nageschilderde versie werd verwerkt in het decor. Dit is een belangrijke strategie om echtheid en theatraliteit in de voorstelling ter discussie te stellen. In eerste instantie wordt de blik gericht op de experts, maar de vermeende authenticiteit wordt niet alleen via hun lichaam getoond, ze komt eerder voort uit een weloverwogen enscenering en dramaturgie. Die dramaturgie komt tot stand door een input van feiten en fictie die niet van elkaar zijn te onderscheiden, de realiteit wordt als het ware in een script omgezet. Ook zoeken de makers bewust naar meerdere narratieven, die verschillende lagen in de voorstelling brengen en waardoor details en anekdotes snel worden afgewisseld met een grotere samenhang of verhaal. Zo werd in Kreuzworträtsel Boxenstopp – een voorstelling over ouder worden – de traagheid van vier tachtigjarige dames geplaatst tegenover de snelheid van Formule 1-coureurs. De dames werden tot coureurs omgedoopt, de voorstelling werd hun race. In Blaiberg und sweetheart19 stond het leven van een patiënt met een geslaagde harttransplantatie lijnrecht tegenover de hartaangelegenheden van een datingkandidaat die op zoek was naar een partner.
Waterkoker
De makers van Rimini Protokoll zijn uitvinders pur sang, de groep is eigenlijk een permanent reizend laboratorium. Elk onderzoek, project of voorstelling komt voort uit eerder werk. De betrokkenheid is groot, men werkt twintig uur per dag. Dat ondervonden ook de studenten tijdens een workshop die begin dit jaar plaats vond op de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Het Lectoraat van de HKU, onder leiding van Nirav Christophe, nodigt elk jaar een internationale gast uit voor TRIP (Theatre Research in Practice), een programma dat theorie en praktijk combineert. Hierbij werkt de HKU samen met de Universitaire Master Theaterwetenschap van Maaike Bleeker, eveneens in Utrecht. ‘Het is verfrissend om te merken dat Rimini Protokoll niet bezig is met hoe iets wordt gespeeld,’ aldus Christophe. ‘Ze zijn een hype in Duitsland en brengen een vorm van community art die voor het eerst door de gevestigde orde wordt geaccepteerd, al denkt men in Duitsland dat ze dit trucje slechts een beperkt aantal keren kunnen toepassen.’
Tijdens de vier dagen die Rimini Protokoll in Utrecht verbleef namen de studenten letterlijk deel aan het onderzoek van een voorstelling in wording. Het werk concentreerde zich rond een nieuwe editie van de voorstelling – of liever het project – Call Cutta, dat in 2005 in Berlijn werd uitgevoerd. Hierin leidde een telefonist(e) van een callcenter in India het publiek een voor een per mobiele telefoon door de stad. Call Cutta koppelt de mondiale service-industrie aan theater, het creëert de illusie dat de ‘Bangalore butler’ zich ergens bij ons om de hoek bevindt.
Rimini Protokoll heeft een nieuwe versie van het concept uitgedacht en tijdens de workshop in Utrecht werden verschillende ideeën uitgeprobeerd. De studenten kregen een kijkje in de keuken van het gezelschap en leerden het kennen vanuit de praktijk. Net als in andere voorstellingen balanceert de nieuwe voorstelling Call Cutta in a box op de grens van echt en onecht, op de scheidslijn ook van publieke en private ruimte. Het contact tussen het publiek en de operator is ditmaal persoonlijker dan in de eerste editie van Call Cutta. De bezoeker zit nu in een kleine cabine met een computer en een live-verbinding met Calcutta. De telefonist(e) kan niet alleen een intieme conversatie op gang brengen, maar weet op afstand ook het licht en de waterkoker te bedienen.
Voorafgaand aan de workshop bezochten de studenten een voorstelling van het gezelschap in Berlijn, 100 Prozent Berlin, dat werd gemaakt in het kader het honderdjarige bestaan van het Hebbel Theater. Voor het project werden honderd Berlijners uitgenodigd op het podium; de cast moest zichzelf samenstellen en diende een dwarsdoorsnede te zijn van de bevolking. De casting bracht daardoor de nodige calculaties met zich mee en werd een onderzoek an sich.
Tijdens de voorstelling stellen de bewoners elkaar vragen, waarop zij zelf het antwoord geven, de aankleding en het decor bevat alle elementen voor het spel. De vragen zijn speels maar ook serieus, sommige vragen staan vast en andere zijn geïmproviseerd. Zo komen we te weten dat oudere bewoners wel eens zwart reizen en niet iedere Berlijnse inwoner blij is met de val van de Muur. Alles wordt van bovenaf gefilmd en het ziet er prachtig uit. De verschillende vragenrondes zijn afwisselend vormgegeven en tussen de rondes spelen verschillende acteurs voor het gordijn korte entr’actes aan de hand van dierbare voorwerpen die ze hebben meegenomen. Gaandeweg worden de vragen wranger en ontstaat een dramatische lijn door vragen over geweld, wie zich buiten gesloten voelt en wie genoeg geld heeft om te (over)leven. 100 Prozent Berlin is een gedramatiseerde enquête, die veel laat zien over de kansen van verschillende bevolkingsgroepen in de stad.
Bollywood
Maaike Bleeker is duidelijk geïnspireerd door Rimini Protokoll. Begin dit jaar wijdde ze een deel van haar oratie Grenzen van de verbeelding aan aspecten van hun voorstelling Mnemopark, die ze beschouwt als ‘de voorstelling over het tot voorstelling komen van de wereld’. Bleeker: ‘De voorstelling bood mij een ingang om de relatie tussen het theater en de wereld uiteen te zetten. Ik vroeg mij in mijn onderzoek af hoe wij de wereld ervaren, nu die al zo gevormd is. Waarneming is niet iets puurs, onze verbeelding speelt mee in wat we zien. De echte wereld is onze eigen voorstelling ervan. Wat we willen zien en wat we buitensluiten bepalen we in feite zelf. Ik zie theater steeds meer als een manier om de werkelijkheid te verkennen. Wij hebben als toeschouwer behoefte vast te stellen wat echt is, maar Rimini Protokoll ziet het theater dat zij maakt altijd als honderd procent onwaar. Het onderscheid tussen wat echt is en wat niet, is niet zo gemakkelijk te maken.’
In Mnemopark staat Zwitserland centraal als modelbouwland. Het decor is een aanzienlijk en subtiel uitgewerkt miniatuurdecor van bergen en dorpen in Zwitserland. Via het spoor, de stations en een rijdende trein waarop à la Hotel Modern een cameraatje is gemonteerd, reist het publiek aan de hand van beelden op een groot scherm achter de maquette door het landschap. De cast bestaat uit oudere amateurmodelbouwers, vier mannen en een vrouw. De verschillende plekken waar de trein halt houdt en het cameraatje de omgeving verkent zijn verbonden met hun verleden en hun herinneringen. De spelers bedienen alle apparatuur terwijl een actrice de verhalen met elkaar verbindt. Mnemopark lijkt een autobiografische voorstelling die de verhalen van de spelers weergeeft, maar ze is ook een commentaar op de politieke geslotenheid van het land. Niet voor niets bepaalt het verhaal van de vrouwelijke speelster, die wil ontsnappen uit de beklemde sfeer waarin ze opgroeide, het centrale thema. Hoogtepunt van de voorstelling is het gemonteerde filmpje waarin Indiase liefdespaartjes net als in Bollywoodfilms over de Zwitserse Alpen huppelen. Het filmpje wordt gecombineerd met een vrolijke choreografie van de acteurs met fladderende sjaaltjes. Spontaan wordt het overbeschermde Zwitserland door een totaal andere cultuur in beslag genomen.
Vrachtwagen
Het is spijtig dat dit artikel zich moet beperken tot een klein aantal voorbeelden uit de praktijk van Rimini Protokoll, want alle initiatieven zijn interessant: zowel het werk dat lichtjes is gebaseerd op toneelteksten, zoals Wahl Kampf Wallenstein (Schiller) of Uraufführrung: Der Besuch der alten Dame (Dürrenmatt), als de stukken op locatie of op de radio (Peymannbeschimpfung).
Het locatieproject Cargo Sofia-X kwam nog even ter sprake tijdens de eindpresentatie van de workshop in Utrecht. Stephan Kaegi ontwikkelde dit werk in 2005 en het was te zien in verscheidene Europese steden en Damascus. In Cargo Sofia-X neemt het publiek plaats op een tribune in de laadruimte van een grote vrachtwagen die tot bioscoop is omgebouwd en een zijkant van glas heeft. Het publiek reist fictief door de Oostbloklanden en komt alles te weten over het leven van de twee Bulgaarse chauffeurs: waar zij zoal reizen, hoeveel sigaretten zij meenemen, hoe lang zij moeten wachten voor de Bulgaars-Servische grens, hoe slecht de Servische wegen zijn en waar de chauffeurs pauzeren. Beelden van de stad waarin de voorstelling zich werkelijk afspeelt worden afgewisseld met de fictieve reis – ook langs pakhuizen en fabrieken – en live-opnamen vanuit de chauffeurscabine. Het publiek krijgt veel informatie over de logistiek rond de internationale transporthandel, de praktijk met illegalen en de uitbuiting van chauffeurs. De persoonlijke verhalen van de chauffeurs worden zodoende tegenover de zakelijke berichten gezet van de politieke, sociale en economische aspecten van de mondialisering.
Het is razend knap hoe Rimini Protokoll in zijn voorstellingen met feit en fictie aan de haal gaat en de publieke en private ruimte steeds opnieuw met elkaar in verband brengt. De Duitse pers heeft de Rimini’s al tot ‘stadsguerrilla’s’ uitgeroepen al kun je de weloverwogen keuzes moeilijk als rauw of overrompelend beschouwen. Over elk detail wordt eindeloos nagedacht. Het theater van Rimini Protokoll is intiem en informatief, persoonlijk en politiek en in die tegenstellingen weet het gezelschap de geest van de tijd te vangen.
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van het boek Experten des Alltags. Das theater von Rimini Protokoll van Miriam Dreysse en Florian Malzacher. Tijdens Kunstenfestivaldesarts in Brussel verschijnt de Engelse vertaling van dit boek, Experts of the everyday. The theatre of Rimini Protokoll. Uitgeverij Alexander Verlag.