Von Patrick Wildermann
17.12.2021 / www.tagesspiegel.de
Het menselijke brein heeft helaas geen CSMU. De afkorting staat voor “Crash Survival Memory Unit”: de geheugeneenheid in de zwarte doos van een vliegtuig, die na een ongeval informatie moet verstrekken over de oorzaak en het verloop van een crash.
Een soort onverwoestbaar geheugen, bestand tegen de zwaarste schokken, tegen vuur en water. Ons geheugen kan natuurlijk ook verbazingwekkende prestaties leveren: het kan lang verloren gewaande momenten uit het verleden terughalen en verre ervaringen tientallen jaren lang bewaren. Maar het is relatief gevoelig voor storingen.
Bij dementie bijvoorbeeld is het niet beveiligd tegen het geleidelijke wissen van de inhoud. Aan de andere kant heeft de slimste CSMU geen nut als de zwarte doos nooit wordt gevonden. Wat is een geheugen waard als het niet kan communiceren?
In zaal HAU 1 vertelt Helgard Haug, regisseur en medeoprichtster van de groep Rimini Protokoll, het verhaal van een van de grootste mysteries in de geschiedenis van de moderne luchtvaart. En ze vertelt over haar eigen vader, die zichzelf steeds meer verliest. In beide gevallen gaat het over een reis naar de nacht: in de lucht en in een dementerend brein. Het gaat over het verdwijnen, het verlies en de vraag hoe onzekerheid te verdragen is.
Toegegeven, op het eerste gezicht lijkt het geforceerd om het lot van mens en machine met elkaar te verweven. Aan de ene kant is er vlucht MH370 van Malaysia Airlines, op weg van Kuala Lumpur naar Peking, die op 8 maart 2014 om 1.21 uur plaatselijke tijd plotseling van de radar verdwijnt en nooit meer opduikt. Anderzijds is er de voormalige dominee uit Zuid-Duitsland, die missers en kleine foutjes begint te maken en geheugenstoornissen krijgt. En die zich uiteindelijk realiseert: “Ik ben uiteen aan het vallen.” “Ik ben aan het oplossen.” Het nu eens parallel verlopende, dan weer verweven verhaal krijgt in de loop van de tweeëneenhalf uur durende avond echter een pakkende plausibiliteit en dynamiek.
De titel van het stuk is “All right. Good night.” Naar verluidt was dit het laatste radiobericht dat door de piloot van vlucht MH370 werd verzonden toen hij het Vietnamese luchtruim binnenkwam. Anders dan wat we gewoon zijn van Rimini Protokoll staan er deze keer geen “experten van het dagelijkse leven” op het podium. Het gaat immers om mensen die niet meer tastbaar zijn.
In plaats daarvan horen we vijf uitstekende musici van het Berlijnse Zafraan Ensemble aan het werk: Matthias Badczong (klarinet), Evi Filippou (percussie), Josa Gerhard (viool), Martin Posegga (saxofoon) en Beltane Ruiz (contrabas). Elektromuzikante en componiste Barbara Morgenstern heeft voor hen een prachtige partituur geschreven. Een requiem zonder pathos, dat telkens weer motieven uit het verhaal oppikt, ze uitspint en in vele variaties bespeelt. Een soundtrack van vergankelijkheid die de grote lege ruimte op het podium weliswaar vult, maar niet doet vergeten.
Ondertussen ontvouwt het verhaal zich via tekstpassages door stemmen van buiten het toneel. Of vaker nog door tekst die geprojecteerd wordt op een gordijn van gaas. Ook dat levert een treffend beeld van vluchtigheid. Tot op de dag van vandaag weet niemand wat er aan boord van MH370 gebeurd is. Rond dit enigma verstrengelen zich de wildste samenzweringsverhalen, in een wereld waar een in principe feilloze controle heerst met eigen regels en afkortingen. Bijvoorbeeld POB: Persons on Board (er waren er 239). Of LEP: Last Estimated Position, de laatst geschatte positie.
Er is een theorie dat de piloot, een zeer ervaren man met 18.000 vlieguren, de cabine drukloos maakte en het vliegtuig vervolgens met passagiers die allemaal in slaap waren gevallen, over de uitgestrekte Indische Oceaan liet vliegen tot er geen druppel kerosine meer in de tank zat. Om wat voor reden dan ook. Volgens andere speculaties gaat het bij dit incident om de oudste goocheltruc ter wereld: een afleidingsmaneuver – van een dubieuze wapentransactie of iets dergelijks. We zullen het wellicht nooit weten.
De vader over wie het in dit stuk gaat, doet daarentegen zijn uiterste best om zo weinig mogelijk vraagtekens achter te laten. Al zes jaar vóór de eerste tekenen van dementie (plots stuurt hij zijn kleinzoon vier bijna identieke verjaardagskaarten tegelijk) noteert hij voor zijn kinderen onder de titel "Hoe ik het sterven wil beleven" wat er moet gebeuren als hij er nog wel is, maar niet meer bij zichzelf is.
In dit prachtige werk volgt Helgard Haug het trage verbleken over een periode van acht jaar. Ze laat nabestaanden van de noodlottige vlucht aan het woord komen. Dag na dag moeten ze leven zonder antwoorden en met het feit dat er zonder lichaam geen begrafenis kan zijn. En ze vertelt over een ziekte die niet te genezen is, maar wel aan het existentiële raakt. Wat is het ik, wat betekent waardigheid? In zijn laatste email aan de regisseur schrijft haar vader: "Houd alsjeblief contact met mij, probeer te begrijpen en, indien mogelijk, te vergeven".