Von Janis El-Bira
17.12.2021 / nachtkritik.de
Om alles wat er tussen hemel en aarde is te kunnen vatten, moet de geest van de mens zo diep zijn als een afgrond en zijn ziel zo uitgestrekt als de zee. Dat wordt al bezongen in een klassiek kerstlied. Op deze avond in theater HAU heerst er absoluut geen kerstsfeer, maar het gaat wel over de geest en zijn afgrond, over de uitgestrektheid en de zee. Helgard Haug van Rimini Protokoll heeft een stuk aangekondigd over “verdwijning en verlies”, en net als Paul Gerhardt in het kerklied meet ook zij het kleine menselijke bestaan af tegen de overweldigende, vaak genoeg bizarre dingen daarbuiten. In vlucht MH370 van Malaysia Airlines vindt ze iets van die orde.
Wat daar gebeurd is, is waarschijnlijk het grootste mysterie van de recente luchtvaartgeschiedenis. Een passagiersvliegtuig met 239 mensen aan boord dat onderweg was van Kuala Lumpur naar Peking, verdween in de nacht van 8 maart 2014 spoorloos van de radars en stortte uiteindelijk – volgens de meest gangbare theorie – uren later met een lege brandstoftank neer in de Indische Oceaan, ver weg van de geplande route. “All right. Good night” waren de laatste woorden van de piloot via de boordradio, zo zei men aan het begin van het onderzoek. De wrakstukken van het vliegtuig zijn echter nooit gevonden, waardoor de legende tot op de dag van vandaag voortleeft.
Een verdwijning van een andere soort
Alsof ze klaar zijn om te boarden: zo staan de muzikanten van het Zafraan Ensemble aan het begin op het podium. Het is een van de weinige motieven deze avond waarbij het vliegen illustratief aan bod komt. Want het gaat eigenlijk niet om de noodlottige vlucht en zijn mysterieuze dimensie. De verdwijning van vlucht MH370 heeft veeleer een persoonlijke echo in het leven van de auteur: de gebeurtenis komt overeen met een andere, langzame zweefvlucht naar de grond van de feiten. Want vlak nadat MH370 was opgestegen en nooit meer was opgedoken, begon Haugs vader tekenen te vertonen van dementie. Een verdwijning van een andere soort kondigt zich aan. Een losmakingsproces dat begint met vergeten potjes pesto in de koelkast, en eindigt met een brandende kaars voor de deur van de woongemeenschap voor dementerenden, die haar vader al voor zijn ziekte had opgericht in zijn eigen huis. Daartussen ligt een jarenlange zoektocht: naar de restanten van het vader-ik en naar de wrakstukken van MH370.
Met de parallellen tussen die ene mens die er nog is maar al verdwenen lijkt te zijn, en de velen die verdwenen maar toch alomtegenwoordig zijn, heeft Haug een van de mooiste en ontroerendste, wellicht ook treurigste teksten van dit theaterjaar gecreëerd. Je zou willen dat de tekst onsterfelijk wordt in vele gedaanten, als boek of als hoorspel, opdat je je kunt vastklampen aan de beelden die op zo’n treffende manier gestalte geven aan de catastrofe die zich zowel in de lucht als in het hoofd afspeelt: de batterijen van de boordradio die te vroeg leeg zijn, de onbeholpen hanenpoten van vaders laatste handschrift, “krom als moeraswortels”, de “contactpunten” en “handdrukken” waarmee de familie probeert de dementerende door het leven van alledag te loodsen. “Je bent hier, maar misschien ook weg”, wordt op een gegeven moment gezegd. Ondertussen ruist de oceaan achteraan op het podium via projectie. Plots valt een wrakstuk uit een vloer van touwen.
Laatste opstand
Ondertussen ben je aan het lezen en luisteren. Met haar regie heeft Helgard Haug het stuk vertaald naar een bijzonder soort concerttheater. De tekst wordt woord voor woord geprojecteerd op een gaasgordijn vóór het podium en ondersteund door een soundtrack van componiste Barbara Morgenstern. In de opengereten, diep-duistere podiumruimte, bij het lichtschijnsel van hun tablets, weven de vijf muzikanten van Zafraan ambientstructuren à la Brian Eno, of laten zachtjes pentatonische toonladders opflakkeren. Af en toe moet het luider klinken, en dan treedt een drumstel in de plaats van de fluwelige marimba. Op een gegeven moment zitten ze allemaal samen neer voor een strandscène. Af en toe zijn er van een geluidsband kleinere tekstpassages te horen, vaker zijn het krakende radiogesprekken en kindergeschrei.
Gedurende tweeënhalf bijna woordloze uren word je meegetrokken in een veeleisend, lang, slechts af en toe langgerekt lees- en luisterzog, dat als een echolood geluidspulsen naar de tekst stuurt. Naarmate de tijd verstrijkt, worden de teruggekaatste antwoorden steeds abrupter. De vader, een protestantse predikant en ooit een overtuigde linkse demonstrant, komt nog één keer in opstand tegen zijn ziekte. Aan de laatste wandelingen heeft hij zelfs geen plezier meer. Pas in de woongemeenschap voor dementerenden, het project voor zijn levensavond, voelt hij zich weer naar waarde geschat. Alsof ze aan zijn zijde worden geplaatst, verschijnen in de tekst een aantal familieleden van vlucht MH370, die sinds de crash elke dag in het kantoor van Malaysia Airlines vragen of er nieuws is. Mogelijk is het een subtiele hint naar de politiek, die ook in deze avond verweven lijkt te zijn. Elk spoor dat kan leiden tot een verandering in de bestaande situatie moet immers gevolgd worden. Ook al is het maar een condensstreep.